آیه 32 سوره لقمان

وَ إِذا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلاَّ كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ (32)

بعد از آن از حال سكينه سفينه اخبار فرمايد:

وَ إِذا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ‌: و زمانى كه فرو گيرد و بپوشد اهل كشتى را هيجان و موج دريا كه در بزرگى مانند سايبانها هستند، يا مثل كوهها يا ابرها كه داراى سايه‌اند، دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ‌: بخوانند خداى را در حالتى كه اخلاص آورندگانند، لَهُ الدِّينَ‌: براى خدا دين خود را و به خلوص نيت او را بخوانند بدون‌

«1» تفسير صافى (يك جلدى چاپ سنگى)، ص 422 و نيز بحار الانوار، ج 77، ص 154 روايت 99.

جلد 10 - صفحه 365

شوب شرك، زيرا ترس از شدائد، آفت هوى و تقليد را كه منازع فطرت است زايل گردانيده و ايشان را به مقام فطرت اصلى باز برده. اين حالت معرضين از حق است كه در موقع شدت و اضطرار متوجه به حق شوند.

فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ: پس آن هنگام كه برهاند ايشان را و برساند به سلامت بسوى خشكى، فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ: پس بعضى از ايشان استقامت دارند بر طريق عدل كه آن توحيد است، يا مستقيم در وفاى به عهد، و برخى ديگر بر اصرار خود بازگردند. مراد آنكه مؤمنان ثابت باشند بر دعا و نياز، و كافران و مشركان جاحد و مصرند در انكار خود. وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا: و انكار نكنند نشانه‌هاى قدرت ما را، إِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ: مگر هر غدر كننده عهد كه شكننده فطرت اسلام است، يا ناقض عهدى كه در دريا با خداى خود نموده ناسپاس مر نعمت پروردگار خود را.

نزد بعضى سبب اسلام عكرمة بن ابى جهل را گفته، روز فتح مكه به سفر دريا رفته بود. در اثناى دريا طوفان هويدا شد، نزديك غرق شدن كشتى رسيد، دست به دعا برداشت و از روى اخلاص خدا را بخواند و گفت: بار خدايا اگر مرا از اين غرقاب نجات دهى اسلام آرم. چون نجات يافت خدمت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله آمده اسلام اختيار كرد.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِيُرِيَكُمْ مِنْ آياتِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ (31) وَ إِذا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلاَّ كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ (32) يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَ اخْشَوْا يَوْماً لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (33) إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ ما ذا تَكْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ (34)

ترجمه‌

آيا نديدى كه كشتى ميرود در دريا بعنايت خدا تا بنماياند بشما از آيتهايش همانا در اين هر آينه آيتها است براى هر صبر كننده شكرگزار

و چون فرو گيرد آنان را موجى مانند سايبانهائى ميخوانند خدا را با آنكه‌

جلد 4 صفحه 283

خالص كنندگانند براى او دين را پس چون برهاند آنان را بسوى خشكى پس بعضى از آنها در حدّ اعتدال باقى بمانند و انكار نميكند آيتهاى ما را مگر هر مكر و غدر كننده ناسپاس‌

اى مردمان بپرهيزيد از پروردگارتان و بترسيد از روزى كه اداء نكند پدرى از فرزندش و نه فرزندى او اداء كننده است از پدرش چيزى همانا وعده خدا راست است پس نبايد فريب دهد البته شما را زندگانى دنيا و نبايد فريب دهد شما را بخدا آن فريب دهنده‌

همانا خدا نزدش علم روز قيامت است و فرو ميفرستد باران را و ميداند آنچه در رحمها است و نميدانند هيچ كس كه چه كسب ميكند فردا و نميداند هيج كس كه در كدام زمين ميميرد همانا خداوند داناى آگاه است.

تفسير

خداوند منّان در مقام بيان قدرت و تعداد نعمت خود متذكر نموده است بنى آدم را بكشتى كه جارى ميشود در دريا بوسيله باد و بادبان و ساير لوازم كشتيرانى كه همه از نعم الهيّه است براى ارائه دادن به بندگان علائم وجود و قدرت و رحمت خود را از عجائب مخلوقات بحر و سير كشتى باراده ناخدا بخواست خدا و عنايات بى‌پايان او در نگهدارى آن از خطرات و رساندن اهلش را بساحل مراد ولى كسانى متوجّه باين معانى ميشوند و از ثمرات آن بهره‌مند ميگردند كه صابر بر بلا و شاكر بر نعمت باشند و در مواقع خطر صبر نمايند و بعد از نجات شكر كنند خلاصه آنكه مؤمن و بين خوف و رجاء باشند و مؤثر در وجود را جز خدا ندانند در مجمع نقل نموده كه ايمان دو نيمه است نيمى از آن صبر و نيمى شكر است و وقتى كه فرو گيرد اهل كشتى را موجى از امواج بى‌كران دريا كه در احاطه و ارتفاع و بزرگى مانند خيمه و ابر و كوهى سايه افكن شده ناچار بخوانند خدا را براى نجات خودشان از غرق با اخلاص در دين كه توجّه بخداى يگانه و قطع اميد از غير او است ولى بعد از نجات و وصول بساحل و حصول اطمينان بعضى از آنها بعدل و اقتصاد در طريق صلاح و سداد بر آيند و بعهديكه با خدا در دريا نمودند وفا كنند و تجاوز از حق ننمايند و بعض ديگر نقض عهد فطرى و خلف وعد بحرى نموده بحال كفر و شرك اوّلى خود بر گردند ولى منكر آيات وحدت و قدرت و رحمت خدا نشود مگر آنكس كه مكّار غدّار

جلد 4 صفحه 284

ناوفادار و بسيار نا شكرگزار باشد خصوصا بعد از فرجى كه خداوند بعد از چنين شدّتى باو داده چون ختر قبيح‌ترين غدر است و بعضى گفته‌اند مراد از صبّار شكور كسى است كه حبس كند نظر خود را در ملاحظه آيات خدا و صرف نمايد فكر خويش را در تصوير نعم الهى و شكر كند خدا را در برابر آنها و قمّى ره مقتصد را بصالح و ختّار را بخدّاع تفسير فرموده است و بايد مردم از مخالفت اوامر و نواهى الهى بپرهيزند و بترسند از روز كه اداء و روا نكند هيچ پدرى از فرزندش دينى و حاجتى را و هيچ فرزندى اداء و روا كننده نباشد از پدرش دينى و حاجتى را خلاصه آنكه در آنروز هر كس بفكر خويش است نه قوم و خويش و دوست و رفيق و كسى نميتواند از كسى دستگيرى كند مگر باراده و اذن الهى و لا يجزى از باب افعال نيز قرائت شده يعنى بى‌نياز نميكند احدى احدى را از چيزى و تبديل جمله فعليّه باسميّه و تغيير بعضى از الفاظ ظاهرا براى تفنّن در كلام و تأكيد مرام در ظرف تجدّد و حدوث بافاده ثبوت و دوام است و چنين روزى كه قيامت كبرى است خواهد آمد و همانا وعده خداوند حقّ و محقّق است و تخلّف پذير نيست پس نبايد زندگى محدود دنيا و لذائذ فانيه آن شما را فريب دهد و بخود مشغول و سر گرم نمايد و از نعيم نامحدود آخرت باز دارد و يا شيطان و نفس امّاره بسوء شما را مغرور بكرم خدا و وعده مغفرت و تحصيل وسائل آن در ظرف مهلت نمايد چون بسا باشد كه اجل برسد و مهلت از دست برود و معصيت بتدريج شخص را از قابليّت مغفرت بيندازد و موفق بتوبه نشود و بر حسب روايات متعدّده كه بطرق معتبره از ائمه هدى عليهم السلام نقل شده پنج علم است كه بطور تحقيق و تفصيل مخصوص بذات اقدس الهى است اوّل علم بوقت قيامت كبرى است دوم علم بوقت نزول باران و محلّ آن سوم علم بذكور و اناث بودن طفل در رحم مادر و خوشگلى و زشتى و سخاوت و بخل و سعادت و شقاوت و جهنّمى و بهشتى بودن او چنانچه در نهج البلاغه است چهارم علم بآنكه شخص در آتيه چكار ميكند از خير و شرّ و چه بدست مى‌آورد از مال و ثروت پنجم علم بآنكه در چه سرزمينى خواهد مرد و اينكه فرموده‌اند بطور تحقيق و تفصيل نميداند جز خدا شايد براى آن باشد كه گاهى اين علوم از خدا افاضه ميشود باولياء ولى نه در همه وقت و همه جا و

جلد 4 صفحه 285

بدون تغيير و بداء و خداوند عالم بتمام اشياء است و آگاه از ظاهر و باطن آنها اختصاص باين امور ندارد در ثواب الاعمال و مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه كسيكه تلاوت نمايد سوره لقمان را در شب خداوند ملائكه را موكّل او فرمايد كه حفظ نمايند او را از شيطان و لشگريانش تا صبح و چون در روز تلاوت نمايد ملائكه حفظ نمايند او را از آنملعون و اعوانش تا شام خداوند توفيق عنايت فرمايد انشاء اللّه تعالى.

جلد 4 صفحه 286

وَ إِذا غَشِيَهُم‌ مَوج‌ٌ كَالظُّلَل‌ِ دَعَوُا اللّه‌َ مُخلِصِين‌َ لَه‌ُ الدِّين‌َ فَلَمّا نَجّاهُم‌ إِلَي‌ البَرِّ فَمِنهُم‌ مُقتَصِدٌ وَ ما يَجحَدُ بِآياتِنا إِلاّ كُل‌ُّ خَتّارٍ كَفُورٍ (32)

و زماني‌ ‌که‌ فرو گرفت‌ ‌آنها‌ ‌را‌ موج‌ دريا مثل‌ ابرهاي‌ تيره‌ روي‌ يكديگر و مثل‌ كوه‌ها ميخوانند ‌خدا‌ ‌را‌ ‌با‌ دين‌ خالص‌ ‌که‌ خالص‌ ميكنند دين‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌براي‌ ‌او‌ ‌پس‌ چون‌ نجات‌ پيدا كردند و روي‌ خشكي‌ آمدند بعض‌ ‌آنها‌ بعهد و قرار داد ‌با‌ ‌خدا‌ رفتار ميكنند و انكار نميكند و جحد نميورزد بآيات‌ ‌ما مگر ‌هر‌ نقض‌ كننده‌ عهد و كفران‌ كننده‌ نعمت‌ ‌ما ‌را‌.

وَ إِذا غَشِيَهُم‌ مَوج‌ٌ امواج‌ دريا بتوسط بادهاي‌ عظيم‌ بسا بقدر كوه‌ بلند ميشود و بسا كشتي‌ چهار موجه‌ ميشود و تمام‌ اهلش‌ ‌را‌ غرق‌ ميكند.

كَالظُّلَل‌ِ بعضي‌ تفسير كردند بابرهاي‌ تيره‌ ‌که‌ رويهم‌ سوار ميشود و عالم‌ ‌را‌ تاريك‌ و ظلماني‌ ميكند و بعضي‌ گفتند بكوههاي‌ عظيم‌ ‌که‌ مشرف‌ ‌بر‌ هلاكت‌ ميشوند.

دَعَوُا اللّه‌َ مُخلِصِين‌َ لَه‌ُ الدِّين‌َ ايمان‌ ميآورند و موحد ميشوند و دعاء ميكنند و طلب‌ نجات‌ مينمايند.

فَلَمّا نَجّاهُم‌ إِلَي‌ البَرِّ امواج‌ فرو نشست‌ و كشتي‌ آرام‌ شد و براحتي‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بخشكي‌ و بندر رسانيد و نجات‌ پيدا كردند.

فَمِنهُم‌ مُقتَصِدٌ ‌يعني‌ باين‌ ايمان‌ و عهد ‌با‌ ‌خدا‌ باقي‌ ميمانند ‌که‌ اقتصاد ميانه‌ رويست‌، نه‌ چيزي‌ ‌بر‌ دين‌ ميافزايند و بدعتي‌ ‌در‌ دين‌ ميگذارند و نه‌ چيزي‌ ‌از‌ دين‌ ‌را‌ منكر ميشوند مثل‌ اقتصاد ‌در‌ مال‌ نه‌ اسراف‌ و تبذير و نه‌ بخل‌ و تقتير و مثل‌ اقتصاد ‌در‌ مشي‌ نه‌ تعجيل‌ و نه‌ سست‌ و اقتصاد ‌در‌ معاشرت‌ نه‌ ‌با‌ همه‌ كس‌ و همه‌ جا ميروند و حشر ميكنند و نه‌ ترك‌ معاشرت‌ بكلي‌.

وَ ما يَجحَدُ بِآياتِنا إِلّا كُل‌ُّ خَتّارٍ كَفُورٍ ختار گفتند بمعني‌ غدار ‌است‌ و اشد ‌از‌ غدار و غدار گفتند ناقض‌ عهد و قرار داد ‌است‌ و بزبان‌ ‌ما پلتيك‌ و تقلب‌ ‌که‌ صورت‌ ظاهر خوب‌ و باطن‌ خراب‌ وعده‌ ميدهد و عمل‌ نميكنند و بعبارت‌ ديگر مكر و خدعه‌ و حيله‌ و كفور كفران‌ نعمت‌ ميكند و ‌اينکه‌ نجات‌

جلد 14 - صفحه 440

‌را‌ مستند بطبيعت‌ ‌ يا ‌ بناخدا ‌ يا ‌ باسباب‌ ديگر ميپندارد و بهمان‌ كفر و شرك‌ اولي‌ برميگردد.

]

(آیه 32)- در گرداب بلا! بعد از بیان نعمت حرکت کشتیها در دریاها که هم در گذشته و هم امروز، بزرگترین و مفیدترین وسیله حمل و نقل انسانها و کالاها بوده است، اشاره به یکی از چهره‌های دیگر همین مسأله کرده، می‌گوید: «و هنگامی که (در سفر دریا) موجی همچون ابرها آنان را بپوشاند (و بالا رود و بالای سرشان قرار گیرد) خدا را با اخلاص می‌خوانند» (وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ

ج3، ص567

لَهُ الدِّینَ).

یعنی امواج عظیم دریا آن چنان بر می‌خیزد، و اطراف آنها را احاطه می‌کند که گویی ابری بر سر آنان سایه افکنده است، سایه‌ای وحشتناک و هول‌انگیز.

اینجاست که انسان با تمام قدرتهای ظاهری که برای خویش جلب و جذب کرده، خود را ضعیف و ناچیز و ناتوان می‌بیند.

و اینجاست که توحید خالص همه قلب او را احاطه می‌کند، و دین و آئین و پرستش را مخصوص او می‌داند.

سپس اضافه می‌کند: «اما وقتی آنها را به خشکی رساند و نجات داد، بعضی راه اعتدال را پیش می‌گیرند» و به ایمان خود وفادار می‌مانند، در حالی که بعضی دیگر فراموش کرده راه کفر را پیش می‌گیرند (فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ).

و در پایان آیه به گروه دوم اشاره کرده، می‌فرماید: «ولی آیات ما را هیچ کس جز پیمان شکنان ناسپاس انکار نمی‌کنند» (وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ).